مقدمه
مفهوم امنیت برای ما مفهوم آشنایی است، زیرا در زندگی روزانه با آن سر و کار مستمر داریم.
ما به مفهوم امنیت برای کشور و دولت آشنا هستیم، البته امنیت به موضوعات طرح شده محدود نمی شود، بلکه آدمیان در موقعیت های گوناگون با امنیت درگیر هستند، برای مثال اطمینان از سلامتی و تندرستی، ایمنی حیات یا اطمینان از غذای سالم و مغذی برای بدن یعنی ایمنی غذا و از این قبیل.
بنابراین امنیت در مرکز و هسته زندگی تک تک آدمیان قرار داشته و برای همه افراد و جمع ها حائز اهمیت شناخته می شود.
چنین تصوراتی ما را به این نکته رهنمون خواهد ساخت که نه تنها در وضعیت های جنگی و هرج و مرج، ایمنی در محور امور زندگی قرار دارد، بلکه در وضعیت اجماع عام و انسجام تام اجتماعی نیز امنیت مورد توجه است.
امنیت در هر حال دلمشغولی جوامع و افراد است با این تفاوت که وقتی شرایط بحرانی چون جنگ از جامعه رخت بر بسته است، امنیت حول موضوعاتی عام تر تمرکز گرفته و دغدغه های زندگی عادی را به خود می گیرد.
بنابر این، تصور یک جامعه کاملاً منسجم و یکپارچه نیز به معنای بی نیازی از امنیت نیست.
جای بسی شگفتی است که امنیت با چنین قلمرو گسترده و تعیین کنندگی در رشته ای مثل جامعه شناسی و تاریخ طولانی اش که آن همه اندیشمندان بزرگ و اصیل را مجذوب خود کرده است، مورد بی مهری قرار گرفته است و یک نکته بدیع به چشم می خورد: اینکه در مورد امنیت هیچ کاری صورت نگرفته و هیچ توافق اساسی در مورد آن وجود ندارد.
جامعه شناسی سیاسی نیز به روابط میان دولت و ملت پرداخته و کار ویژه های دولت را با تاثیر پذیری از بسترهای اجتماعی مورد مطالعه قرار داده است.
بر نوع دولت ها و نحوه حاکمیت آنان، ساز و کارهای حکومتی و کم و کیف حکمرانی دولت ها نظر کرده و امنیت جزء موضوعاتی محوری آن نیست.
از اینرو، نقطه نظرات عمده در حوزه امنیت ملی سامان گرفته و به امنیت رنگ و لعاب سیاسی بخشیده و امنیت از فضای اجتماعی و تعاملات روزمره فاصله گرفته و جزء دغدغه های حکومتی گشته است.
اما با تحولات اخیر، مسئله این است که انسان در اجتماع چگونه، بر چه اساسی، تحت هدایت چه چیزی، امنیت خود را سامان می دهد.
در شکل ساده آن می توان، سوال را اینگونه طرح کرد که:
چه رفتارهای اجتماعی ضامن امنیت هستند؟
و چه هنجارها و ساختارهایی ناامنی را ایجاد می کنند؟
بسترهای امنیت بخشی و امنیت زدایی در تعاملات اجتماعی چگونه ساخت و پرداخت می شوند؟
طرح موضوعات چون فاصله طبقاتی، فقر، اعتیاد، تعارضات بینشی و ایدئولوژیکی، بهداشت، تبدیل روابط انسانی به روابط شی انگارانه، تضادها، سوء تفاهمات و سوء تعبیرها، از خودبیگانگی، گم گشتگی و غیره که تا چندی پیش به ساحت موضوعات اجتماعی محدود می شد، امروزه وارد قلمروهای سیاسی شده و جریان هایی را له یا علیه دولت ایجاد نموده و مسائل امنیتی گوناگونی را بوجود آورده است.
بنابراین امنیت حداقل از دو وجه در جامعه شناسی مورد توجه باید قرار گیرد:
یکی از حیث ضرورت حیات اجتماعی و دوم از حیث تاثیر گذاری بر کم و کیف امورات سیاسی و دولتی که بحران ها و مسائلی را برای جامعه ایجاد می کنند.
پس طرح و تدوین چهارچوب نظری جامعه شناسانه در خصوص امنیت و موضوعات امنیتی جایگاه خاصی دارد.
وقتی درصدد تعیین الگوی نظری در باره امنیت و به دنباله آن امنیت اجتماعی هستیم، باید به تعیین مرز بین مطالعات امنیتی و حوزه نظری جامعه شناسی پرداخته و به مسائلی که در این ارتباط مهم هستند، پاسخ داد.
از جمله میان عاملانی که در امنیت مشارکت دارند، ابزارهایی که برای برقراری امنیت مورد استفاده قرار می گیرد، برنامه هایی که اهداف امنیتی دنبال می کنند.
الف) عاملان امنیت
عاملانی که وضعیت امنیتی را تعیین می کنند، می توانند افراد یا جمع های اجتماعی باشند.
اما آنچه که ما از واقعیت زندگی پیرامونی خویش داریم، حاکی از آن است که افراد منفرد به جهت علایق خاص خود و یا به این دلیل که دارای اقتدار در سطح جامعه هستند، معمولاً قادر به نقش آفرینی می باشند.
اما آنچه ذیل مفهوم جمع از منظر جامعه شناسی شناخته می شود، آن که جمع های انسانی هنگامی که آگاهانه به دور هم جمع شده و قسمتی از ابزار شخصی و منابع خود را در اختیار یک مرکزیت مشترک قرار می دهند، تا بدین وسیله قدرت لازم برای پیشبرد اهداف و علایق گروهی را تحقق بخشند، سرچشمه رفتارهای امنیتی خواهند بود.
بنابراین امنیت حداقل در دست بازیگران فردی و جمعی قرار دارد و طبیعتاً به اقتضای خصایص فرد یا جمع مسائل امنیتی تفاوت پذیرفته و اهداف امنیت متفاوت می گردد.
از اینرو، دولت به عنوان تنها بازیگر مرجعیت نداشته و همپایانی رسمی و غیررسمی در کنار آن قرار می گیرند.
ب) ابزارهای تحقق امنیت
از آن جایی که امنیت را باید به عنوان اموری اجتماعی یعنی گونه ای روابط هنجاری قاعده مند تعریف کرد، لذا ابزارهای امنیتی که به کمک آنها عاملان می توانند تمایلات خود را در مقابل رقبا و دشمنان خود محقق سازند، نیز محدودیتهای قاعده مند مشخصی دارند.
بنابراین گرچه ابزارهای زور و قدرت، تسلیحات نظامی ابزارهای حتمی و قطعی تحقق امنیت محسوب شده اند، ولی میزان کارآیی آنان در تحقق بخشی امنیت اجتماعی زیر سوال است.
شیوه های گفتمان و تعاملات مدنی بیشتر از الگوهای نظامی گری در عصر حاضر اهمیت داشته و کاربردی کم هزینه تری را دارند.
ج) اهداف امنیت
به جهت تنوع بازیگران امنیت در اجتماع و استفاده از ابزارهای گوناگون برای تحقق ایمنی، اهداف امنیتی نیز گسترده شده و به سطح بقا و حفظ حیات بسنده نمی نماید.
بلکه امنیت سطوح عالی تر زندگی را نیز در دستور کار خود گنجانده و در جامعه مدرن که از منظری نگرانی های حیات فیزیکی تخفیف یافته است، اهداف خویش را در سامان بخشی حیات انسانی در سطح کیفی و متعالی آن که همانا رهایی و درک زیبائی های بشری است، قرار داده است.
امنیت سطوح چندگانه یافته و به صرف تضمین طول عمر، تایید نمی گردد، بلکه حیات باید در وجوه انسانی آن در سطح انتخاب ها و اختیارات در سایه آرامش جریان گیرد، که این امر با گسترش اهداف و برنامه های امنیت فراهم خواهد بود.
بنابراین، با توجه به کثرت بازیگران، ابزارها و شیوه های امنیتی، اهداف و برنامه های امنیتی در جامعه شناسی، امنیت از حوزه کوچک و محدود مطالعات امنیتی خارج شده و از حصار خطر بینی و تهدید محوری آزاد می شود.
بر همین قیاس حوزه معنایی امنیت تفاوت پذیرفته و قلمروی به وسعت مرجع خویش، فرد یا جمع پیدا می نماید.
همچنین امنیت اجتماعی از زندان کوچک هویت آزاد شده و ملزومات بیشتری را در خود جای می دهد و هویت تنها یکی از مسائل در کنار چندین مسائل عمده ای است که سامانه اجتماع را به تلاطم کشانده و آسودگی را از آن می رباید.
از آن جمله می توان به حاکمیت تعاملات عقلانیت ابزاری در روابط نخستین، تحت شعاع قرار گرفتن کنش های ارتباطی در هجوم تبلیغات رسانه ای، قربانی شدن حوزه خصوصی، یکه تاز شدن روابط رقابت آمیز در تعاملات روزانه اشاره داشت.
بنابراین، ایمنی اجتماعی با هویت آغاز نشده و به آن هم ختم نمی شود، هویت موضوعی در کنار سایر مسائل است.
کتاب حاضر سعی دارد حوزه نظری امنیت و امنیت اجتماعی را در جامعه شناسی ترسیم نماید.
به این جهت ابتدا مروری بر ادبیات مطالعات امنیتی، و نظریات آنتونی گیدنز در باره امنیت و امنیت وجودی صورت گرفته است.
سپس به استناد اصول نظری جامعه شناسی خُرد و کلان و تعیین قلمرو امنیت در دو سطح فرد و جمع، به شیوه استدلال و قیاس به ترسیم چهارچوب نظری در خصوص امنیت پرداخته است.
و پس از تعیین تمایز حوزه معنایی امنیت در جامعه شناسی با مطالعات امنیتی، به گستره امنیت اجتماعی پرداخته
و ضمن بررسی نظرات مکتب کپنهاگ، الگوی نظری از امنیت اجتماعی ارائه داده است.
نمی گوئیم این کتاب بررسی جامع از همه امکاناتی است که جامعه شناسی دویست ساله گذشته با آنها برخورد کرده است و نیز توانسته ایم به بحث در مورد همه مسائل پیرامون امنیت بپردازیم.
کتاب در واقع سه مساله عمده را مورد بررسی قرار می دهد:
نخست، تلاش در گنجاندن امنیت در حوزه جامعه شناسی و طرح ادعای امنیت به عنوان موضوع جامعه شناسی است.
دوم مطالعه امنیت در چهارچوب جامعه شناسی خُرد و کلان و استنتاج الگوی نظری کلی در خصوص امنیت و امنیت اجتماعی فارغ از دغدغه های سیاسی و امنیت ملی است.
سومین موضوع بغرنج، طرح امنیت اجتماعی در حوزه جامعه شناسی و اعلام تقلیل گرایی مطالعات امنیتی به انحصار نگری در محدوده مسائل دولتی و بالاخص نگرش تهدید محور مکتب کپنهاگ در این راستا است.
در ضمن ترجمه مقالات هم، با این رهیافت صورت گرفته است که برای طرح حوزه ای جدیدی و درک کم و کاستی های نظریات گذشته، ابتدا شناخت صحیح و واقع بینانه نظرات لازم و وظیفه علمی است.
به این جهت قسمت دوم به ترجمه مقالاتی در باره امنیت اجتماعی اختصاص یافته است.
خلاصه فهرست مطالب
سخن ناشر
پیشگفتار
مقدمه
بخش اول: مبانی امنیت در جامعه شناسی؛گسترۀ امنیت اجتماعی
فصل اول: الگوی کلی امنیت در مطالعات امنیتی
فصل دوم: خط سیر امنیت در جامعه شناسی
فصل سوم: قلمرو امنیت در جامعه شناسی خُرد
فصل چهارم: قلمرو امنیت در جامعه شناسی کلان
فصل پنجم: الگوی کلی امنیت در جامعه شناسی
فصل ششم: خط سیر امنیت اجتماعی در جامعه شناسی
بخش دوم: ترجمه مقالات؛ امنیت اجتماعی مورد بحث مکتب کپنهاگ
مقاله اول: امنیتی دیدن و حقوق اقلیت: پل روی
مقاله دوم: امنیتی ندیدن حقوق اقلیت: متی جوتیلا
مقاله سوم: بازسازی هویتها یا مدیریت اقلیت ها: پل روی
مقاله چهارم: مهاجرت از اروپای شرقی و مرکزی؛ امنیت اجتماعی در اتحادیه اروپا: نوریه ابراهیم اَوا
مقاله پنجم: امنیت اجتماعی؛ کاربرد این مفهوم در تشکیل هویت کُردی: اسکات واتسون
مقاله ششم: امنیت اجتماعی؛ دولتهای حوزه بالتیک: گرام هرد/ جان لافرن
مقاله هفتم: ارزیابی مکتب کپنهاگ با مطالعه حوادث قرقیزستان: کلر ویلکینسون
فهرست تفضیلی مطالب
سخن ناشر
پیشگفتار
مقدمه
بخش اول: مبانی امنیت در جامعه شناسی؛ گسترۀ امنیت اجتماعی
فصل اول: الگوی کلی امنیت در مطالعات امنیتی
1- رویکردهای امنیت
1-1- گفتمان امنیت منفی
2-1- گفتمان امنیت مثبت
2- چهره امنیت در مطالعات امنیتی
فصل دوم: خط سیر امنیت در جامعه شناسی
2- امنیت در نظریات آنتونی گیدنز
1-2- اعتماد و امنیت
2-2- اعتماد در روابط
3-2- صمیمیت و امنیت
4-2- اضطراب و عدم امنیت
5-2- راهکار گیدنز
6-2- ارزیابی نظرات گیدنز
فصل سوم: قلمرو امنیت در جامعه شناسی خُرد
1-3- اصول نظری
2-3- وجوه امنیت
3-3- سطوح امنیت
4-3- تعریف امنیت
5-3- نگرش به امنیت
6-3- مکانیسم امنیت
7-3- جمع بندی
فصل چهارم: قلمرو امنیت در جامعه شناسی کلان
1-4- اصول نظری
2-4- مرجع امنیت
3-4- وجوه امنیت
4-4- سطوح امنیت
5-4- تعریف امنیت
6-4- نگرش به امنیت
7-4- مکانیسم امنیت
8-4- جمع بندی
فصل پنجم: الگوی کلی امنیت در جامعه شناسی
1-5- تعریف
2-5- سطوح امنیت
3-5- سطوح امنیت؛ عینیت و ذهنیت
4-5- نگرانی از گستردگی موضوعات امنیتی
5-5- ناامنی
6-5- اصول موضوعه امنیت در جامعه شناسی
7-5- جمع بندی
فصل ششم: خط سیر امنیت اجتماعی در جامعه شناسی
1-6- مرجع امنیت اجتماعی
2-6- جایگاه اجتماع و امنیت اجتماعی
3-6- تکثر اجتماعات و امنیت اجتماعی
4-6- معیار امنیت اجتماعی
5-6- خط امنیت
7-6- اصول موضوعه امنیت اجتماعی در جامعه شناسی
7-6- جمع بندی
منابع و مآخذ
بخش دوم: ترجمه مقالات؛ امنیت اجتماعی مورد بحث مکتب کپنهاگ
مقاله اول: امنیتی دیدن و حقوق اقلیت: پل روی
– امنیتی دیدن
– امنیتی ندیدن
– امنیتی ندیدن در عمل
– راهبردهای امنیتی ندیدن
– حقوق اقلیت؛ امنیت اجتماعی
– نتیجه گیری؛ بسوی مدیریت حقوق اقلیت
– یادداشت ها
مقاله دوم: امنیتی ندیدن حقوق اقلیت: متی جوتیلا
– مباحث پل روی
– امنیتی دیدن؛ سیاستها و مفاهیم هویت
– امنیت اجتماعی هویتها
– جنبشهای ملی گرایی؛ شرایط امنیتی دیدن
– بازسازی هویتها؛ شرایط امنیتی ندیدن
– نتیجه گیری؛ ملاحظه امنیت برای حقوق اقلیت
– یادداشت ها
مقاله سوم: بازسازی هویتها یا مدیریت اقلیت ها: پل روی
– مجادلات جوتیلا
– ساختارشکنی و احیاگری
– ابتدا مدیریت؛ سپس احیا
– در برابر تنوع و تکثر
– نتیجه گیری
– یادداشت ها
مقاله چهارم: مهاجرت از اروپای شرقی و مرکزی؛ امنیت اجتماعی در اتحادیه اروپا: ابراهیم اَوا
– مهاجرت و امنیت اجتماعی
– امنیتی دیدن مهاجرت در اتحادیه اروپا
– گسترش اتحادیه و امنیت اجتماعی
– مهاجرت از شرق
– امنیتی دیدن مهاجرت و عواقب سیاسی
– نتیجه گیری
– یادداشت ها
مقاله پنجم: امنیت اجتماعی؛ کاربرد این مفهوم در تشکیل هویت کُردی: اسکات واتسون
– جایگاه جامعه یا گروههای فرو ملی
– جایگاه هویت در مطالعات امنیتی
– گستردگی امنیت اجتماعی
– نقد امنیت اجتماعی
– کاربرد امنیت اجتماعی برای گروههای فرو ملی
– کُردهای ترکیه
– نتیجه گیری
– یادداشت ها
مقاله ششم: امنیت اجتماعی؛ دولتهای حوزه بالتیک: گرام هرد/ جان لافرن
– مفهوم سازی امنیت اجتماعی
– شوروی سازی و امنیت اجتماعی در کشورهای بالتیک
– امنیت اجتماعی؛ دولت سازی و شکل گیری سیاست خارجی
– اتحادیه اروپا؛ امنیت اجتماعی و سیاست گذاری در استونی و لتونی
– نتیجه گیری؛ امنیت اجتماعی و شوروی سابق
– یادداشت ها
مقاله هفتم: ارزیابی مکتب کپنهاگ با مطالعه حوادث قرقیزستان: کلر ویلکینسون
– خلاصی از دولت
– زمینه وند بودن مکتب کپنهاگ
– مکتب کپنهاگ و معاهده وستفالیایی
– فراتر از مفاهیم
– فراتر از کپنهاگ
– نتیجه گیری
– یادداشت ها
فهرست جداول
جدول 1: امنيت در وجه سلبي
جدول 2: امنيت در وجه ايجابي
نمودار میزان امنیت در مطالعات امنیتی
جدول 3: مقایسه امنیت در گفتمان سلبی و ایجابی
جدول 4: امنيت در جامعه شناسی خُرد
جدول 5: امنيت در جامعه شناسی کلان
جدول 6: امنیت در سطح خُرد و کلان جامعه شناسی
جدول 7: الگوی کلی امنيت در جامعه شناسی
نمودار میزان امنیت در جامعه شناسی
جدول 8: رابطه بین نگرش به اجتماع و حوزه امنیت اجتماعی جدول 9: الگوی کلی امنيت اجتماعی در جامعه
منبع: نویدنیا، منیژه (1388)، کتاب امنیت اجتماعی، تالیف و ترجمه، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
